Castelo da Lúa

Castelo da Lúa - O Mar Feito Tradición

 

O CASTELO DA LÚA

 
A FORTALEZA MEDIEVAL NUNHA VILA COSTEIRA

O Castelo da Lúa sitúase nunha pequena península que recibe o nome de Punta do Pazo, o que lle outorga unha posición estratéxica excepcional, ao norte da ría de Arousa. A fortaleza foi construída por Paio Gómez Chariño, primeiro señor xurisdicional de Rianxo no século XIII, en compensación polo seu labor na conquista de Sevilla. Entre fins do século XV e o 1532 o edificio foi usado como cárcere, e foi abandonado a partir desa data. No século XVIII, entre as ruínas, disporase un obradoiro de cerámica popular.

Mapa da ría de Arousa de 1634 do cartógrafo portugués Pedro Teixeira.

No século XV Rianxo é unha vila mariñeira que obtén a principal parte dos seus recursos do mar. A vila aparece incluída dentro das rutas de cabotaxe, estando ben situada en relación coa rede de camiños terrestres. No mapa da ría, realizado por Pedro Teixeira, aparece a vila de Rianxo así como a fortaleza, referenciada xa daquela como Castillo viejo.

Fotografía do voo americano de 1956.

SOUTOMAIOR: OS SEÑORES DO CASTELO E A PUGNA POLO PODER

A fase álxida do castelo estará relacionada coas disputas entre a familia Soutomaior, como señores do castelo, e o poder arcebispal de Compostela. En 1426 o rei esixe a Paio Gómez de Soutomaior o derrubamento da fortaleza, por tela edificado sen permiso do arcebispo de Santiago, orde que non será acatada.

AQVI : IAZE : EL MVI NOBLE : CABALLERO : PAYO GVOMEZ : CHARIÑO : EL PRIMEIRO : SEÑOR DE RRIANJO : QUE GUANO : A SEVILLA SIENDO : DE MOROS : Y LOS : PREVILEGIOS : DESTA VILLA : ANO DE 1304

(Epitafio do sartego de Paio Gómez Chariño)

Sartego de Paio Gómez Chariño, na Igrexa de San Francisco de Pontevedra.

Escudo dos Soutomaior nun merlón pertencente á fortaleza.

A LENDA E A ORIXE DO NOME

Actualmente a fortaleza recibe o nome de Castelo da Lúa. Non obstante, esta denominación non foi a orixinal pois é coñecida só dende tempos relativamente recentes.

Frontis do sartego de Sueiro Gómez de Soutomaior (Museo de Pontevedra).

Entre as hipóteses da nomenclatura, os investigadores apuntan a posibilidade da vinculación co apelido Luna dunha señora do castelo - Xoana de Luna, esposa do mariscal Don Sueiro -, ou pola presenza na representación dun dos brasóns da familia. O certo é que o nome de Castelo da Lúa, aparece por primeira vez recollido nun artigo de J. R. Figueroa de 1850. Das lendas asociadas ao castelo, existe unha historia romántica, na que se conta que os brillos da lúa nocturna acabaron delatando a unha parella de namorados que fuxían nunha embarcación do castelo, cun funesto desenlace.

Gravado extraído dun artigo de J. R. Figueroa de 1850 e posteriormente reproducido en "El barbero Municipal" en 1913.

A INVESTIGACIÓN ARQUEOLÓXICA E HISTÓRICA

Durante a primeira década do século XXI realízanse  varias actuacións arqueolóxicas e estudos históricos que permiten poñer ao descuberto os restos hoxe visibles, así como coñecer a historia do castelo e dos seus protagonistas.

Volumetría hipotética do castelo.

O CASTELO DA LÚA - PANEL 2

 
O ESTABLECEMENTO DUNHA OLARÍA DE CERÁMICA POPULAR TRAS O ABANDONO DO CASTELO

Coa fortaleza en ruínas constrúese unha olaría de cerámica popular que funcionará ata a segunda metade do século XVIII. A descuberta deste obradoiro cerámico supuxo unha novidade desde o punto de vista arqueolóxico. Os milleiros de fragmentos de pezas cerámicas desbotados por presentar roturas ou erros de fábrica, localizados nos estratos superiores do xacemento, permitiron fixar as bases para caracterizar a cerámica común ou popular de Galicia na época moderna (séculos XVI-XVIII). Fisicamente eran unhas cerámicas moi resistentes, e tiñan formas diversas compostas por olas (1), tapadeiras (2), xerras (3), botellas (4), barreños (5), pratos (6) e cuncas (7), principalmente.

Algunhas das formas cerámicas producidas na olaría de Rianxo.

Todo obradoiro cerámico debe contar con tres materias primas básicas que son: a auga, a arxila e a madeira, coa que quentar o forno. O subministro sería doado debido á posición da olaría na punta do Pazo, que tamén limitaría a posible propagación do lume.

Fragmentos de cerámicas fabricadas no forno (Museo Arqueolóxico do Castelo de Santo Antón, A Coruña).

O FORNO CERÁMICO

Foi construído en cachotería de granito con arxila, e estaba composto por unha boca de combustión e unha cámara de cocción. Os paralelos máis directos atópanse nos fornos tradicionais de Gundivós (Sober, Lugo) e Betanzos (A Coruña), onde, como aquí, se realizan estruturas sinxelas, cunha soa cámara de tipo descuberto e sen grella.

Detalle do forno cerámico coa boca en primeiro termo.

Fornos de cerámica popular de Niñodaguia (Ourense).

EDIFICIOS E ELEMENTOS CONSTRUTIVOS

1. Foso. Para illar o castelo da liña da costa escavouse o foso sobre a rocha. Accederíase á fortaleza mediante unha ponte levadiza.

2. Fachada dianteira. Configurada pola liña da muralla, a porta de acceso e os baluartes.

3. Porta de acceso. Posiblemente tería un arco de medio punto de factura gótica, franqueada por baluartes.

4. Liña de muralla. Recinto de defensa e delimitador do espazo do castelo.

5. Antemural. Muro externo para frear os embates do mar e protexer a cimentación da muralla da salinidade. Estaría construído cunha estrutura de cachotería duns 2 m de altura. Del apenas se conservan rebaixes no rochedo sobre os que se asentaría.

6. Patio de armas. É de planta rectangular e nel realizaríanse actividades de carácter castrense. O nivel do solo estaría sobre a rocha viva, pero non se conservan restos.

7. Casa forte do castelo. Edificio principal das dependencias do castelo, anexo á torre da homenaxe, de dúas plantas.

8. Muro da fase posterior. O castelo sufrirá transformacións e destrucións ao longo dos seus case tres séculos de vida, e converterase en cárcere na última fase de uso.

9. Forno cerámico. Co castelo en ruínas, instálase un obradoiro cerámico que perdurou ata a segunda metade do século XVIII, do que unicamente se conserva o forno.

10. Torre da homenaxe. Edificio principal da defensa do castelo, símbolo do poder feudal.

11. Patio norte. Dende onde se accedía ao resto das dependencias e no que se desenvolvían actividades de carácter cotián.

12. Edificios acaroados á muralla. Edificios destinados a dependencias, con fins domésticos, dun só andar.

13. Baluarte norte. Sería a proa da fortaleza, que protexería o extremo norte do edificio no límite do rochedo e defendería a poterna.

14. Poterna. Porta secundaria aberta na muralla do castelo, con saída ao peirao, na desembocadura do río Té.

Edificios e elementos construtivos.

AS MARCAS DE CANTEIRO

Boa parte dos perpiaños que formaban parte do castelo conservan marcas de canteiro. Correspóndeńse con signos gravados na pedra que probablemente servirían para sinalar o traballo realizado por cada traballador ou obradoiro.

Marcas de canteiro en perpiaños procedentes da fortaleza.

O ABANDONO E ESPOLIO DA FORTALEZA

Do seu mal estado falan os visitadores que o arcebispo compostelán envía ás súas fortalezas, co fin de valorar o estado das mesmas. Tras o abandono do castelo en 1532, este sufrirá o espolio das súas pedras, moitas das cales foron empregadas para a construción, como no caso do campanario barroco da igrexa parroquial de Santa Comba de Rianxo, ou no propio peirao da vila.

Igrexa de Santa Comba de Rianxo.

Detalle de marcas de canteiro na igrexa de Santa Comba de Rianxo.

O CASTELO DA LÚA - PANEL 3

 
A VIDA NO CASTELO

As evidencias materiais achégannos trazos da vida cotiá dos habitantes e visitantes do castelo. Este non foi a residencia habitual do seu señor, mais si dunha pequena gornición militar, como reflicte un documento de 1457, que describe o armamento do que dispuña a persoa encargada da custodia da fortaleza.

Gonzo inferior da poterna (Museo Arqueolóxico do Castelo de Santo Antón, A Coruña).

Entre os obxectos fornecidos polas intervencións arqueolóxicas, acháronse vaixelas, moedas,  armas e pezas metálicas de uso persoal coma alfinetes, cadeas ou fibelas. Moitos destes produtos foron traídos de lonxe, algúns deles procedentes da costa do levante, Andalucía ou Portugal. Os mariñeiros e comerciantes rianxeiros exportaban peixe cara a esas latitudes e aproveitarían a viaxe de volta para traer estes valiosos obxectos.

Da dieta dos habitantes do castelo dan mostra a cantidade de cunchas de moluscos recuperadas, así coma os restos óseos pertencentes á fauna doméstica e á caza.

Pratos de cerámica sevillana vidrada con motivos decorativos vexetais e xeométricos (2ª metade S. XIV-S. XV, Museo Arqueolóxico do Castelo de Santo Antón, A Coruña).

Prato procedente do levante fabricado no século XV, decorado con motivos de folla de pirixel, de tradición musulmá (Museo Arqueolóxico do Castelo de Santo Antón, A Coruña).

Ceitil de cobre de Afonso V de Portugal "O Africano" (1438-1481), que representa o escudo de Portugal no seu reverso (Museo Arqueolóxico do Castelo de Santo Antón, A Coruña).

O que rreçebeu Gonçaluo Mariño de Fernando de Catoyra con a casa e fortalesa de Rrianjo.
Primeyramente:
Húa cadea de ferro con seu candado e çinco farroupeas e dúas esposas.
Hũas coyraças.
Tres huchas.
Tres ballestas: J de aseyro, IJ de pao.
Quatro baçinetes.
Hũu trono con seu servjdor e hũu fole de póluora.
Dos carcaixes de biratõos.
Hũu torno de armar ballesta

(Documentos do rexistro de Álvaro Pérez, Notario de Rianxo, 1457)

Puntas de bésta de ferro (Museo Arqueolóxico do Castelo de Santo Antón, A Coruña).

UNHA FORTALEZA NUNHA PUNTA ROCHOSA

Os restos definen unha planta case rectangular cun extremo apuntado e un antemural externo, que rodeaba o acantilado. O recinto quedaría cinguido pola muralla interior, da que formaría parte un portón de acceso, tras pasar o foso por unha ponte levadiza. Dentro, disporíase o patio de armas de planta rectangular e a casa forte do castelo, sendo a torre da homenaxe o edificio senlleiro. Na parte posterior distribúense unha serie de dependencias e no extremo norte o baluarte que defendía a poterna de saída ao peirao.

Poterna ou acceso secundario, situado no extremo N do castelo.

EDIFICIOS E ELEMENTOS CONSTRUTIVOS

1. Foso: para illar o castelo da liña de costa escavouse o foso sobre a rocha. Accederíase á fortaleza mediante unha ponte levadiza.

2. Fachada dianteira: configurada pola liña da muralla, a porta de acceso e os baluartes.

3. Porta de acceso: posiblemente tería un arco de medio punto de factura gótica, franqueada por baluartes.

4. Liña da muralla: recinto de defensa e delimitador do espazo do castelo.

5. Antemural: muro externo para frear os embates do mar e protexer a cimentación da muralla da salinidade. Estaría construído cunha estrutura de cachotería duns 2 m de altura. Del apenas se conservan rebaixes no rochedo sobre os que se asentaría.

6. Patio de armas: de planta rectangular onde se realizarían actividades de carácter castrense. O nivel do solo estaría sobre a rocha viva, pero non se conservan restos.

7. Casa forte do castelo: edificio principal das dependencias do castelo, anexo á torre da homenaxe, de dúas plantas.

8. Muro da fase posterior: o castelo sufrirá transformacións e destrucións ao longo dos seus case tres séculos de vida, converténdose en cárcere na última fase do uso.

9. Forno cerámico: co castelo en ruínas, instálase un alfar cerámico que perdurou ata a segunda metade do século XVIII, do que unicamente se conserva o forno.

10. Torre da homenaxe: edificio principal da defensa do castelo, símbolo do poder feudal.

11. Patio norte: dende onde se accedía ao resto das dependencias, e no que se desenvolv'ian actividades de carácter cotiá.

12. Edificios acaroados á muralla: edificios destinados a dependencias, con fins  domésticos, dun só andar.

13. Baluarte norte: sería a proa da fortaleza, protexendo o extremo norte do edificio no límite do rochedo e defendendo a poterna.

14. Poterna: porta secundaria aberta na muralla do castelo, con saída ao peirao, na desembocadura do río Te.

Edificios e elementos construtivos.

A TORRE DA HOMENAXE COMO SÍMBOLO DO PODER

Ademais de ser o núcleo da defensa e da vida do castelo, a torre da homenaxe é o emblema do poder señorial, feito polo que os irmandiños se centrarán na súa destrución.  É a torre máis visible da fortaleza, superior á muralla e que pode quedar illada do resto do castelo no caso de ataque. Nela desenvolvíanse as funcións máis relevantes, e albergaba estancias con usos diversos: dependencias señoriais, almacéns de víveres, tesouro, etc.

Ilustración da Biblia de Alba do século XV, na que se representa o asalto a un castelo coas máquinas de guerra (Fundación Casa de Alba).

De xeito aproximado unha torre da homenaxe tería unha altura equivalente a multiplicar por tres a lonxitude dun dos seus lados. No caso de Rianxo, a torre podería ter arredor duns 23 m de altura.

Castelo de Andrade ou Torre da Nogueirosa en Pontedeume (A Coruña), construído en 1376 por Fernán Pérez de Andrade.

LIÑA DO TEMPO

S. XIII

C. 1225: nace Paio Gómez Chariño, posiblemente en Pontevedra.

2ª metade do S. XIII: construción da fortaleza por Paio Gómez Chariño, primeiro señor de Rianxo.

1295: 'e asasinado Paio Gómez Chariño en Ciudad Rodrigo (Salamanca).

S. XIV

Inicios do século XIV: Xoana Mariño de Rianxo, filla da Paio Gómez Chariño, convértese en señora da fortaleza de Rianxo e do seu territorio.

S. XV

1426: o rei Xoán mándalle a Paio Gómez de Soutomaior que derrube a reconstrución que está a facer do castelo de Rianxo.

Mediados do S. XV: reformas por parte de Sueiro Gómez de Soutomaior.

1465: destrución do castelo na segunda revolta irmandiña.

Posterior a 1465: reconstrución por Sueiro Gómez de Soutomaior.

1480: nova destrución por parte do gobernador real Fernando Acuña.

Fins do século XV: o edificio convértese en cárcere.

S. XVI

1532: abandono da fortaleza.

S. XVI: xurisdición directa da torre por parte do arcebispo compostelán Alonso II de Fonseca.

1544 e 1547: visitas e taxación da fortaleza de Rianxo por parte da Mitra de Santiago de Compostela.

S. XVII

1617: os visitadores do castelo sinalan o estado ruinoso no que se atopa a fortaleza.

S. XVIII

1737: con pedras procedentes do castelo constrúese o campanario da igrexa.

1738: toma de posesión da fortaleza de Rianxo polo mestre de campo Don Benito José de Bazán y Mendoza, en nome do conde de Castronuevo.

2ª metade do S. XVIII: abandono do alfar de cerámica popular.

S. XIX

1850: artigo de J. R. Figueroa no que se presenta un gravado do castelo.

S. XX

S. XX: o castelo serve de canteira para diversas construcións na zona.

S. XXI

2001-2010: realízanse as intervencións arqueolóxicas que poñen ao descuberto os restos.